De gemiddelde Nederlander veert niet op van enthousiasme als het woord ‘belasting’ valt. Toch kunnen we met onze belastingen voor een groot deel onze toekomst bepalen, stelt Marcel Jakobsen. De Global Chief Technology Officer van PwC buigt zich voor Denktank Nederland 2040 over De Grote Vereenvoudiging van ons belastingstelsel. Die transformatie begint opvallend genoeg niet bij de tarieven. ‘We moeten beginnen bij het vergroten van de bereidheid van mensen om belasting te wíllen betalen.’
Waarom werd je expert in belastingen en niet in, bijvoorbeeld, het bakken van brood?
‘Ik kom uit een ondernemersgezin. Belasting was een onderwerp dat regelmatig aan de keukentafel ter sprake kwam. Mijn ouders hebben beiden niet gestudeerd, maar zijn wel ondernemend. Ik wilde ze op fiscaal vlak kunnen helpen. Dat was voor mij een reden om fiscaal recht te studeren.’
Hoe werd er thuis over belastingen gesproken?
‘Belastingen werden vaak ervaren als pijn. Veel mensen zien belastingen als een kostenpost, sommigen zelfs als onteigening. De willingness to pay, de bereidheid om te betalen, is daardoor laag en dat leidt tot potentieel ontwijkgedrag. Hoe mooi zou het zijn als je het sentiment van de burger positief kunt veranderen? Daar wil ik me graag hard voor maken.’
Wat is daarvoor nodig?
‘Transparantie. Burgers moeten weten waaraan hun geld wordt besteed. Buitenlandse onderzoeken laten zien dat als je in de uitnodiging tot het doen van aangifte uitlegt dat je als burger bijdraagt aan een betere samenleving – bijvoorbeeld door investeringen in defensie of onderwijs – mensen meer bereid zijn te betalen. Betere communicatie tussen Belastingdienst, overheid en burger helpt: uitleggen waarom en waaraan je betaalt, terugkoppeling geven en misschien zelfs een bedankbrief. Dat kan de verhoudingen normaliseren.’
Wat is jouw motivatie om je in te zetten voor de denktank?
‘Ik maak me zorgen over de toekomst. We hebben onder meer milieuzorgen, energiezorgen en zorgen over afhankelijkheid van andere landen. Tegelijkertijd geloof ik in de zelfredzaamheid en handelsgeest van Nederland. Het belastingstelsel is een van de belangrijkste knoppen in de economie om aan te draaien. Onze denktank is een plek waar ik mijn gedachtengoed over die belastingen kan uitwerken. In onze werkgroep bespraken we hoe belastingen gedrag kunnen beïnvloeden. Zoals bij groene belastingen: de vervuiler betaalt. We zitten samen met denkers van links tot rechts, maar over de grote problemen zijn we vaak eensgezind. We geven adviezen die niet populistisch zijn, maar in het belang voor een Nederland dat fit is voor de toekomst. Dat vind ik waardevol.’
De denktank stelt in het boek ‘Nederland 2040: een toekomstbeeld’ De Grote Vereenvoudiging van het belastingstelsel voor. Met daarin vier basiskeuzes: belastingen moeten begrijpelijk zijn, werken moet lonen, de vervuiler betaalt en de sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen. Kun je deze toelichten?
‘Rechtvaardigheid is de basis van deze principes. Als je deze hanteert, dan optimaliseer je de willingness to pay. En het moet eenvoudig zijn, want hoe complexer, des te foutgevoeliger. Kijk naar het toeslagenstelsel: dat is verschrikkelijk. Oudere generaties die relatief veel vermogen hebben vergaard moeten een steentje bijdragen om jongere generaties een goede plek in onze samenleving te geven.’
.
.
Hoe heeft dat stelsel kunnen ontstaan?
‘Politici gebruiken het belastingstelsel vaak voor populistische maatregelen. Dan wordt het fiscale stelsel eigenlijk als een soort subsidie gebruikt. Dan kun je beter een subsidie verlenen. Maar dat is aan de uitvoeringskant wat ingewikkelder. Toch moeten we al die toeslagen niet willen. Uit het rapport van een recent onderzoek dat alle fiscale subsidies tegen het licht heeft gehouden blijkt dat van de 116 onderzochte fiscale subsidies er slechts 11 effectief waren, dat is natuurlijk verschrikkelijk.’
Betekent rechtvaardiger ook hogere belastingtarieven voor de hogere inkomens?
‘De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen. Maar al in mijn studie fiscaal recht leerde ik dat hoe hoger de tarieven, hoe hoger het ontwijkgedrag is. Je hebt twee knoppen waar je aan kunt draaien: tarief en grondslag. Hoe breder de grondslag, hoe meer inkomen en vermogen in de grondslag zit, hoe minder hoog het tarief hoeft te zijn. Toch is er een enorme reflex in de politiek om te zeggen: de tarieven moeten omhoog. Dat is makkelijker scoren dan het verhaal over de grondslag uit te leggen. Maar er zit een bepaald optimum in, want lagere tarieven hoeven niet per se minder belastinginkomsten op te leveren, omdat het ontwijkgedrag minder is en je er buitenlands kapitaal mee aantrekt. Een te hoog tarief levert steeds minder belasting op. Een laag winstbelastingtarief kan juist veel meer belastinginkomsten opleveren. Kijk naar het Ierse vennootschapsbelastingregime. De balans zoeken, daar gaat het om. Ook wel de zogenoemde “Laffer Curve, de heffingselasticiteit”.’
Is er veel belastingontwijking in Nederland?
‘De introductie van box 3 heeft wel een hoop kapitaal naar Nederland teruggehaald via de inkeerregeling. Mensen mochten vrijwillig buitenlands geld aangeven en als je dat zelf deed dan bracht je het vaak zonder boete onder het regime van box 3. Dat voelde beter dan alle heffingen die we daarvoor hadden. Toen zijn er miljarden teruggekomen uit het buitenland. Box 3 was een mild tarief voor velen. Dat trekt kapitaal aan. Een ander voorbeeld is de grensproblematiek. Koffie, benzine, sigaretten en dergelijke zijn soms in het buurland veel goedkoper, waardoor mensen omrijden om te tanken of inkopen te doen. Ook dat is een vorm van ontwijking.’
Hoe kijk je naar erfbelasting?
‘Dat vind ik een ingewikkelde. Mensen vinden het vaak onterecht dat hun vermogen een tweede keer wordt belast. Als het tarief dan ook nog hoog is, verplaatsen mensen hun vermogen of emigreren zelfs. Onder de oude vermogensbelasting zagen we veel “fiscale vluchtelingen” aan de Belgische kant van de grensstreek. Dat zou slecht zijn voor Nederland. Persoonlijk zou ik grondslagmaatregelen in de erfbelasting maar ook inkomstenbelasting effectiever vinden. Bijvoorbeeld belasting heffen bij de verkoop van een huis in plaats van het verhogen van de erfbelastingtarieven, omdat je dan winst belast die nog nooit eerder is belast. Dat voelt voor mensen rechtvaardiger.’
De toegang tot de huizenmarkt an sich is niet heel rechtvaardig.
‘Ja, mijn kinderen zullen het moeilijk krijgen op de huizenmarkt. Terwijl de generatie van mijn ouders vaak in een eigen huis zit. Arbeid wordt zwaar belast, terwijl vermogen relatief licht wordt belast. Dat voelt niet rechtvaardig. Daarom moet er een verschuiving komen van heffing op arbeid naar kapitaal, maar dan wel door aan de juiste knoppen te draaien. Een van die knoppen is de hypotheekrenteaftrek. In het boek van Denktank Nederland 2040 stellen we voor om deze in 15 jaar af te bouwen. Verstandig is wel om dat te combineren met een lagere inkomstenbelasting.’
.
.
Hoe test je of de vier basiskeuzes voor een nieuw belastingstelsel ook echt gaan werken?
‘Door te kijken naar juridische beginselen voor goede wetgeving: eenvoud, rechtvaardigheid, uitlegbaarheid, proportionaliteit. Maar ook: is het digitaal uitvoerbaar? Digitale koppeling van bankdata aan de Belastingdienst is een geweldige stap geweest. Een vooringevulde aangifte is sneller, nauwkeuriger en vermogen wordt beter aangegeven.
Wat is er nodig om het belastingstelsel echt te vereenvoudigen?
‘Administratieve lastenverlichting scoort niet hoog op de politieke barometer. Maar het is hard nodig dus we moeten er aandacht voor blijven vragen. Het stoppen van het toeslagenstelsel en het vervangen door negatieve inkomstenbelasting zou een enorme vereenvoudiging zijn. We stellen daarom het garantie-inkomen voor, een negatieve inkomstenbelasting oftewel een fiscale toelage voor mensen die minder verdienen. Het gaat bijvoorbeeld om mensen die mantelzorg verlenen en niet voltijds kunnen werken. Dankzij het garantie-inkomen (zie voor nadere uitleg ons boek ‘Nederland 2040: Een toekomstbeeld’ op pagina 132, red.) hebben we geen toeslagen meer nodig. Dat scheelt enorm in complexiteit en in onzekerheid voor mensen. Daarnaast is ook voor het bedrijfsleven veel winst te behalen door het systeem simpeler te maken en minder via politieke subsidieinstrumenten, zoals ik hiervoor al noemde.’
Er wordt al langer geroepen dat het eenvoudiger moet. En er liggen stapels goede ideeën, ook buiten de denktank. Hoe zorgen we dat die vereenvoudiging ook echt gaat gebeuren?
‘Er is een apolitieke groep nodig met een mandaat om te vereenvoudigen, los van kabinetsperiodes, om zulke projecten over meerdere jaren te laten lopen. Daarnaast vraagt langetermijndenken dat we voor zo’n grote hervorming niet in een kabinetsperiode alleen maar op basis van kosten begroten, maar met afschrijvingen gaan werken over een langere termijn zodat je de investeringen kunt uitspreiden over meerdere kabinetsperiodes. Zo maken we lange termijn ideeën haalbaar en betaalbaar.’
Investeringen zijn ook nodig op het gebied van innovatie, bepleit de denktank. Bij PwC ben je wereldwijd verantwoordelijk voor AI. Welk ontwikkelingen in innovatie zijn belangrijk op dit gebied en het fiscaal beleid hiervoor?
‘AI heeft een enorme impact op ons land, onze mensen en bedrijven. Het is een bedreiging en een kans. AI zorgt voor efficiëntie en verhoogt snelheid, en als je de technologie goed inzet ook de kwaliteit. Bedrijven zetten AI in om hun kostprijs te verlagen. Burgers moeten meebewegen met die digitale transformatie, anders raken ze hun baan kwijt. En bedrijven, ook een dienstverlenende kennisorganisatie zoals PwC zelf, moeten door AI hun verdienmodel tegen het licht houden, terwijl ze daarin zelf óók weer volop gebruik maken van AI. Tegelijkertijd speelt Nederland een cruciale rol in die AI-waardeketen, met ASML en de semiconductor-industrie voorop. En wat we op de lange termijn ook nodig hebben is rekenkracht voor onze AI. Dat vraagt nog veel meer energie. Maar onze energie-infrastructuur is te beperkt, er dreigt nu al netcongestie.’
.
.
De denktank stelt voor 1,5 procent van het bbp te besteden aan innovatie. Waar moeten die investeringen uit bestaan?
‘China is zich aan het voorpositioneren om in de digitale economie een wereldmacht te worden, met nu al veel meer patenten op kwantum computing dan de Verenigde Staten. De vraag is dan: welke positie willen wij innemen? Als je niks doet word Nederland een digitale afnemer. Dan moet je teveel gaan betalen, ontstaat een disbalans en loopt de werkgelegenheid terug. We moeten onze internationale positie versterken, startups koesteren en blijven innoveren in wat we goed doen: bijvoorbeeld onze chipsindustrie, watermanagement en onze infrastructuur voor internet en energie. En er is breed draagvlak nodig over het belang hiervan.’
Wat kunnen we via belastingen daaraan doen?
‘In Amerika krijgen startups vaak gratis rekenkracht van hyperscalers (grote aanbieders van cloud computing-diensten, red.). Nederland is momenteel een ‘inkoper’ van AI modellen, cloud-capaciteit en andere digitale diensten. Dat leidt tot kapitaaluitstroom richting de VS. Ons belastingsysteem moet beter aansluiten bij onze digitale diensten. Je zou heffingen kunnen invoeren op licenties en datadiensten uit het buitenland en de opbrengsten inzetten voor innovatie en energievoorzieningen in Nederland. Want wat we moeten voorkomen is een enorme afhankelijkheid van de Amerikaanse hyperscalers. Ondanks dat Europese afstemming wenselijk is, pleit ik ervoor om als Nederland hier niet te lang mee te wachten. De modernisering van het belastingsysteem is ook hier supernoodzakelijk.’
Tot slot: wat is jouw wens voor 2040?
‘Dan verwijs ik graag weer naar het begin van dit interview. Als de overheid zorgt voor eenvoud, transparantie en een eerlijke verdeling van lasten, dan zal het vertrouwen toenemen. Dat is voor iedereen beter. Met onze belastingen maken we voor een groot deel onze toekomst. We zijn nu een van de gelukkigste landen ter wereld. In 2040 kunnen we minstens zo gelukkig zijn als vandaag.’
Tekst: Suzanne Leijtens
Lees meer over De Grote Vereenvoudiging van het belastingstelsel in het boek van Denktank Nederland 2040.
