Onderling vertrouwen. Het is volgens denktanklid Johan Bac de basis voor onze veiligheid en rechtstaat. De directeur Reclassering Nederland, en voorheen hoofdofficier van justitie, heeft een doordachte en eigen kijk op ons land. ‘Het vertrouwen in de rechtsstaat groeit als je burgers mede verantwoordelijk maakt. Daar geloof ik sterk in.’
Het recht loopt als een rode draad door jouw werk. Waar begint die rode draad?
‘Ik heb een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Het recht zit sinds mijn jeugd al een beetje in me. Dat uit zich op allerlei manieren. Laatst reed ik op een 80-kilometerweg, staan daar een paar auto’s kriskras op de weg, plus een groep mannen op het punt om te gaan vechten. Toen heb ik me ermee bemoeid.’
Hoe liep het af?
‘Ik koos voor de directieve insteek. Je kan hier gaan staan ruziemaken, maar dit is levensgevaarlijk. Wegwezen allemaal. Na nog wat geschreeuw tussen de mannen over en weer, vertrokken ze met hun auto’s. Het verbaasde me nogal dat het me gelukt was ze te overtuigen. Ik raad mensen overigens niet aan om hetzelfde te doen.’
Bij Denktank Nederland 2040 houd jij je bezig met de toekomst van de veiligheid en rechtstaat van Nederland. Op welke manier geef je daar invulling aan?
‘De laatste 15 jaar is de gewone criminaliteit in Nederland met 40 à 50 procent gedaald. Dus Nederland is extreem veel veiliger geworden. Als ik dat zeg, krijg ik vaak fronsende opmerkingen van: Nou wacht even, gisteren is mijn fiets nog gestolen. Ja oké, zeg ik dan, maar vroeger was de kans 3 keer zo groot. Al zijn er wel veranderingen op het gebied van zware drugscriminaliteit en cybercrime uiteraard. Er zijn wel degelijk ontwikkelingen waar ik me zorgen over maak. Het recht zegt iets over hoe onze samenleving functioneert. Deze onderwerpen breng ik in om te werken aan een weerbare rechtstaat en samenleving.’
Jij noemde het strafrecht onlangs eens een seismograaf voor wat er knelt In de samenleving. Wat vertelt die seismograaf over het jaar 2025?
‘Die zegt een aantal dingen. Ten eerste: door verminderde zorg en sociale cohesie zien we in toenemende mate mensen met onbegrepen gedrag in het strafrecht terechtkomen. Als zij niet de juiste begeleiding krijgen, gaan ze vaak grensoverschrijdend gedrag vertonen en strafbare feiten plegen. Het strafrecht is daardoor steeds vaker een onbedoeld vangnet.
Ten tweede reageert de seismograaf ook flink op polarisatie. Die slaat door naar strafrechtelijke autoriteiten. Wat een rechter zegt wordt door de politiek steeds meer ter discussie gesteld. Een gevaarlijke ontwikkeling. Als de rechter gesproken heeft is het gewoon klaar, ook al ben je het er niet mee eens. Dat is een fundamentele afspraak in een rechtsstaat en daar moet iedereen – dus ook de overheid – zich dan aan houden.
En ten derde: de veiligheid staat onder druk. Want terwijl de criminaliteit van kleinere vergrijpen enorm is afgenomen, is het geweld van criminele organisaties juist toegenomen. Dat geldt ook voor het geweld tegen mensen met een bepaalde autoriteit, zoals advocaten, burgemeesters, politieagenten, ambulancemedewerkers of reclasseringswerkers.’
.
.
Wat heeft een mens nodig om zich veilig te voelen?
‘Veiligheid is als zuurstof. Je let er nooit op. Totdat je het benauwd krijgt. Dat heeft niet alleen met criminaliteit te maken. Je senang voelen in je buurt, verbinding voelen met een gemeenschap, je onderdeel voelen van een groter geheel, dat is ontzettend belangrijk. En kunnen vertrouwen op de overheid. Dat vertrouwen heeft een enorme knauw heeft gekregen, laten de onderzoeken zien. Daarnaast is door de geopolitieke situatie onze veiligheid niet meer vanzelfsprekend. We investeren weer in defensie en weerbaarheid. Wie had ooit gedacht dat ik weer een noodradiootje met een draaiwieltje eraan zou kopen? Veiligheidsgevoelens gaan dus niet alleen over criminaliteit, maar ook over (geo)politiek, sociaal beleid en sociale cohesie. Wanneer dat negatief wijzigt, neemt de ervaren veiligheid ook af. En dat zie je gebeuren in deze tijd van polarisatie.’
Welke oplossingen geeft de denktank om in 2040 te zorgen voor onze veiligheid en rechtstaat?
‘We moeten niet teveel nadruk op louter veiligheid leggen, want dan wordt het al snel zo’n dominant thema, en wakker je eerder angst aan. In het boek dat onze denktank 22 mei presenteert pleiten we voor een groener, krachtiger en menselijker Nederland met concrete voorstellen om daar aan te werken. Daarmee creëren we belangrijke randvoorwaarden om een goed functionerende rechtstaat te hebben. Onze rechtsstaat is enorm afhankelijk van goede verhoudingen in het land en onderling vertrouwen voor het reduceren van spanningen. Een menselijke overheid die burgers serieus neemt, daar begint het bij.’
Waar focust de denktank zich op?
‘Onze denktank biedt een verhaal voor Nederland in 2040 om in te geloven, een verhaal waar we iets voor willen doen en laten, dat zorgt voor een wij-gevoel. Het laat zien dat we met realistische maatregelen een groene toekomst kunnen realiseren en dat geeft de burger moed. Een van de voorstellen die we ook doen is om wet- en regelgeving te vereenvoudigen. In de grote vereenvoudiging, zoals we die noemen, stellen we onder andere voor om te komen tot meer burgerinitiatief. Want als we minder regels hebben, dus meer eenvoud, dan ontstaat er ruimte om op een andere manier conflicten op te lossen, van een ruzie over waar een schutting moet staan tot een boom die gesnoeid moet worden.’
Moet ik dan voortaan zelf het escalerende conflict met mijn buurman oplossen?
‘Nee. We pleiten voor meer veiligheid in de buurt met buurtbemiddelaars die helpen om makkelijk en snel conflicten op te lossen. Zo kunnen we vaker voorkomen dat de ene buurman aangifte doet tegen de andere buurman, bijvoorbeeld wegens geluidsoverlast. Met meer buurtbemiddeling kun je in heel de samenleving op een laagdrempelige manier conflicten oplossen. En als het dan toch escaleert, kun je altijd nog naar een rechter toe.’
.
.
Wat zijn daar de voordelen van?
‘Je activeert mensen om zelf meer in oplossingen te denken. In essentie gaat het over gewoon zelf op een rechtvaardige manier conflicten oplossen. Als de buurman geluidsoverlast veroorzaakt, kun je meteen de politie bellen en aangifte doen, maar op de korte termijn lost dat niks op. Wij burgers, wij zijn de eerste hoeders van de rechtsstaat. De rechter is misschien de laatste hoeder, de politie is er ook om ons te beschermen, maar de eerste hoeders, dat zijn wij zelf.’
Van welke initiatieven op dit gebied word je enthousiast?
‘Er wordt al in verschillende plaatsen gebruik gemaakt van buurtbemiddelaars. En waar er nu al allerlei energiecoöperaties ontstaan, zou ik er ook veel voor voelen om een soort coöperaties van recht en mediation te organiseren in een wijk. Een soort herstelcoöperaties, die letterlijk ook de verhoudingen in de buurt herstellen. Mensen denken dat dat misschien gevaarlijk of eng is. Maar ik denk dat zo’n herstelinfrastructuur van buurtbemiddeling gaat helpen om een meer vreedzame samenleving te krijgen en daardoor ook het beroep op de rechtspraak wordt verkleind. Ik geloof dat het vertrouwen in de rechtsstaat heel erg samenhangt met de mate waarin we burgers mede verantwoordelijk maken, tot een bepaalde grens. Dat is in mijn ogen een weerbare en krachtige rechtsstaat.’
Dat vraagt ook om een mentaliteitsverandering bij mensen. Hoe kan die verandering plaatsvinden?
‘Burgerschap is een belangrijk onderwerp bij onze denktank. Dat kun je op allerlei manieren stimuleren. Mensen ruimte bieden om vrijwilligerswerk te doen en te mantelzorgen. Maar ook door kinderen te leren wat dat burgerschap nou precies inhoudt. Iets waar ik enthousiast over ben, is een project waar kinderen op de basisschool worden opgeleid tot bemiddelaars in de klas. Ik denk dat dat een hele mooie manier is om leerlingen op een hele vroege manier bewust te maken van een eigen rol in die rechtsstaat. Die omvat namelijk veel meer dan instituten en autoriteiten. Het gaat om iets waar iedereen verantwoordelijk voor is. Ik kan wel wijzen naar een arts die mij niet helpt. Maar ik kan ook kijken naar hoe ik zelf een rol kan spelen in mijn leefstijl.’
.
.
En die mentaliteitsverandering leidt uiteindelijk tot gedragsverandering?
‘Daarvoor moet je wel een handelingsperspectief bieden. Daarom moet je ook samen oefenen. Bij buurtbemiddeling kun je burgers meer betrekken. Eenzelfde aanpak zou ik ook graag in het crisisdomein zien. Nu wordt ons als burgers gevraagd een noodpakket te kopen en dat is het. Veel mensen hebben niet eens het geld om dat pakket te kopen. Betrek liever burgers en verenigingen bij crisisoefeningen, zorg voor verbindingen in de samenleving. Dát maakt ons weerbaar.’
Over die weerbaarheid tegen internationale dreiging: wat zegt de denktank daarover?
‘De denktank is 3 jaar geleden gestart. Naarmate we in dit proces bezig waren veranderde de geopolitieke situatie en werd de oorlogsdreiging groter. Het is juist in onrustige tijden belangrijk om die stip op de horizon te zetten. Waar willen we naartoe met Nederland in 2040? Dat betekent niet dat we niet met de geopolitieke situatie van nu bezig zijn en hoe deze de langetermijndoelen kan beïnvloeden. De denktank werkt gewoon door.’
Wat is een onderwerp waar we meer over kunnen verwachten de komende tijd?
‘De rechtstaat is geen rustig bezit op dit moment. Politici en bestuurders hebben de dure plicht om onze instituten te verdedigen. Bekritiseren is natuurlijk geen probleem. Maar als we het bestaansrecht ter discussie te stellen, bijvoorbeeld door te zeggen ‘Een rechter heeft ook maar een mening’, dan denk ik dat de erosie van het vertrouwen in de rechtstaat enorm snel kan gaan. Het vertrouwen in politie en rechtspraak is overigens nu nog heel hoog. Maar er is wel een risico dat dat afneemt.’
Hoe rechtvaardig en veilig is Nederland in 2040?
‘Er gebeurt van alles in de wereld. Maar er zit een waanzinnige kracht in de Nederlandse samenleving, in onze gemeenschappen. Mensen beginnen energiecoöperaties, zijn actief als vrijwilliger, buurtengenoten helpen elkaar op hartverwarmende manier, zoals na de explosie in Den Haag. En ook waar je het niet altijd verwacht. Zo steunt driekwart van de Nederlanders de werkstraf van mensen die veroordeeld zijn. Zo worden sportclubs opgeknapt en groenvoorzieningen verzorgd. En zorgt de werkstraf ook nog eens voor minder recidive. Maatschappelijke initiatieven hebben de toekomst. En natuurlijk moet de overheid deze ondersteunen. Dat is ook het pleidooi van onze denktank. En dan kijken we in 2040 echt naar een krachtiger, groener en menselijker Nederland.’
Op 22 mei verschijnt het boek Nederland 2040: een toekomstbeeld’. Alvast bestellen? Dat kan hier
Tekst: Suzanne Leijtens
