‘Laten we het dak repareren nu de zon schijnt. We verwachten nogal wat regen’, zegt Martin van Rijn. Voor de duidelijkheid: de voormalig politicus en bestuurder is geen dakdekker geworden. Maar het is wel hoog tijd dat Nederland de problemen van vandaag gaat aanpakken met de blik op de lange termijn, vindt hij. Het dak repareren dus, zodat we straks ook nog droog zitten. Voor Denktank Nederland 2040 houdt Martin van Rijn zich bezig met de inrichting van Nederland. Hoe leg je die enorme puzzel? En dat met een groeiende bevolking die vergrijst, een stijgende zeespiegel en dus minder ruimte, in een wereld die in een razend tempo verandert.
Als denktanklid houd je je bezig met de inrichting van Nederland in 2040. Waarom juist dit onderwerp?
‘We hebben in Nederland een grote traditie van langetermijndenken op het gebied van ruimtelijke ordening. Denk aan de Deltawerken en de polders. Maar dat vooruitdenken is een beetje op de achtergrond geraakt. Tegelijkertijd verandert de wereld heel snel. Bij de inrichting van Nederland moeten we steeds meer nadenken over klimaat, bodem, water, stikstof, natuurgebieden, landbouw. Oftewel: wat ooit de problemen van de toekomst waren, zijn de problemen van nu aan het worden. Daar hoort goed doordacht beleid bij dat de korte en de lange termijn aan elkaar verbindt. Zowel om historische redenen als om de urgentie en uitdaging ben ik hiermee bezig.’
Hoe ben je met de denktank die ruimtelijke puzzel voor Nederland gaan leggen?
‘Door eerst maar eens door onze oogharen naar de toekomst te kijken. Door in beeld te brengen wat er allemaal speelt en te kijken wat voor langetermijn-vraagstukken daarachter zitten. Kijk naar de kortetermijn-vraagstukken die nu spelen rondom natuurbehoud en de woningbouwopgave. Dat zijn symptomen van een langere ontwikkeling.’
Wat zijn die lange-termijnvraagstukken?
‘Het is onder andere een veranderende bevolking. In 2040 is meer dan een kwart van de bevolking 65 jaar of ouder. (bron: PBL/ CBS) Vergrijzing neemt andere wensen met zich mee, op het gebied van ruimte, wonen, zorg, welzijn, gebouwen. Tegelijkertijd moeten we rekening houden met de wensen van ouderen en de zorg goed regelen. Daarin kunnen nieuwe technologische mogelijkheden een steeds grotere rol spelen. Technologie kan ook een rol spelen bij verduurzaming, waarmee we de landbouw anders kunnen inrichten. Ook de economie zal veranderen. Hoeveel zware industrie zullen we in 2040 hebben ten opzichte van hightech? Dat heeft dan weer gevolgen voor de ruimte en waar je ruimte ter beschikking stelt. Al die factoren, die brengen we in kaart.’
Het klinkt of we naar een veelkoppig monster kijken.
‘Dat klopt wel. Als je alles met alles verbindt – en dat is toch een beetje ruimtelijke ordening – dan wordt het ook moeilijker, en dat kost meer tijd. En juist daarom denk ik dat het wel heel mooi zou zijn als je oplossingen verzint voor een aantal vraagstukken die nu spelen en tegelijkertijd kijkt naar wat die oplossingen betekenen over 15 tot 30 jaar. Dat is hartstikke moeilijk, maar wel nodig. Daarom doen we dat bij de denktank. En vervolgens creëren we samenhang, een verhaal dat Nederland perspectief biedt.’
Wat zijn de 3 belangrijkste hete hangijzers die we moeten aanpakken om fijn te kunnen leven in Nederland in 2040?
‘Nummer 1 is volkshuisvesting. We moeten 1 miljoen woningen bouwen in de komende 10 jaar. Dat is een immense opgave. Volkshuisvesting hangt nauw samen met nummer 2, de energietransitie. Daar moeten we ongelofelijk veel in gaan investeren. Daarbij speelt netcongestie een belangrijke rol. Hebben we op tijd voldoende stroom voor alle mensen in 2040? En nummer 3, mobiliteit, een groot vraagstuk. Daarvoor moet ook veel geïnvesteerd worden en het belang ervan wordt nog erg onderschat.’
Als voormalig voorzitter van Aedes, vereniging voor woningcorporaties, neem je de nodige ervaring mee op het gebied van woningbouw.
‘Bij woningbouw is er te lang enkel naar de korte termijn gekeken. Met die 1 miljoen woningen in 10 jaar zijn we nog niet klaar, hè? Dan houden we de achterstand een beetje bij. Plus: die woningen staan daar over 50 à 60 jaar nog. Dus moeten we een zekere mate van duurzaamheid in de ontwikkeling aanbrengen. Je kan woningen energieneutraal maken. Je kan bouwen met duurzame materialen, die door onze landbouw worden geleverd, zoals isolatiemateriaal van katoen of hennep. Ook moeten we nadenken over wáár we bouwen, met een stijgende zeespiegel. En er zit een sociale component in. Zo gaat wonen voor ouderen een heel belangrijke plek krijgen in het denken over wonen.’
Naast woningen bouwen moeten we ook investeren in infrastructuur en energie, zeg je.
‘Veel van onze infrastructuur is vlak na de Tweede Wereldoorlog aangelegd. Wegen, sporen, bruggen, het elektriciteitsnet: die infrastructuur begint te haperen. Er zijn grote investeringen nodig om de bereikbaarheid en de economische ontwikkeling van Nederland overeind te houden. Ik denk aan een treinverbinding naar het noorden. Maar we onderschatten ook hier de gevolgen van vergrijzing, met veel mensen die problemen met hun bewegingsapparaat hebben. Kun je nog op de bus stappen? Kun je thuis wonen en zorg nog combineren? En we moeten nadenken over wat er gebeurt als de zeespiegel 5 meter stijgt. Zijn de Deltawerken voldoende of moeten we er een schepje bovenop doen?’
Wat voor schepje?
‘Een groot project zoals de Deltawerken hebben we al zo’n 30 jaar niet meer gehad in Nederland. De vraagstukken op het gebied van water vandaag de dag, denk aan het overstromen van rivieren, daar moet ook een langetermijnvisie achter zitten. Welke grote investeringen moeten we doen om het in de toekomst droog te houden? Een heel succesvol internationaal project is ‘Ruimte voor de Rivieren’. Dat gaat uit van het idee dat je niet alleen de dijken moet verhogen, maar ook ruimte aan het water moet bieden, zodat dat onder controle komt. Die ruimte gaat wel ten koste van grond. Die grond kunnen we niet voor iets anders gebruiken. We gaan naar een periode van investeren die vraagt om andere keuzes, ook economisch. Dat zal even wennen worden.’
Dat is interessant gezien de huidige geopolitieke situatie. Want gaan we investeren in defensie of in infrastructuur en de energietransitie? Het potje is een keer leeg.
‘De optimistische kant – of beter gezegd: de realistische kant ervan – is dat Europese samenwerking altijd gegroeid is als gevolg van een crisis. In een financiële crisis kwam Europa met economische samenwerking, door migratievraagstukken ontstond Europees migratiebeleid, er wordt samengewerkt op het gebied van justitie en cybercrime. En wat gebeurde er onlangs? In een paar dagen tijd komen we van geen Europese samenwerking op het gebied van defensie naar een masterplan van 800 miljard.’
Het zou mooi zijn als er niet altijd een crisis of een chaos nodig is om te kunnen veranderen.
‘Ja. Je moet je dak repareren als de zon schijnt. Maar bijna niemand doet dat. Je krijgt een lekkage en denkt: hadden we nou toch maar dat dak gerepareerd. En daar zou ik nog iets aan toe willen voegen. We moeten de problemen oplossen die ons naderen, de problemen verwachten. Dus moet je het dak repareren én verstevigen. Want we verwachten nogal wat regen. Daarmee verbind je de korte en de lange termijn.’
Hoe repareren we het dak?
‘Bij woningcorporaties heb je een mooi mechanisme. Die bouwen huizen en blíjven in de wijk, in plaats van bouwen, opleveren en weer vertrekken. Dus een coöperatie heeft belang bij de langetermijnontwikkeling van de wijk, dat woningen onderhouden, gerenoveerd en verduurzaamd worden. Dat komt omdat er een club is van 300 corporaties die belang hebben bij de lange-termijninstandhouding van die woningen. En dat helpt, want dan heb je een mechanisme om die instandhouding op de lange termijn te verbinden aan de korte termijn. En dat moet op meer terreinen gebeuren. Een organisatie, geld en mensen om die ontwikkeling in de gaten te houden. Want als je het niet organiseert, gebeurt het niet.’
Onlangs noemde je een fijne betaalbare woning een hoofdingrediënt van bestaanszekerheid. Wat doet het met mensen als die zekerheid er niet is?
‘Het leven van heel veel mensen staat op pauze. Jongeren wonen bij vrienden of ouders en wachten vaak 10 jaar of meer op een betaalbare woning. Een grote groep mensen komt niet in aanmerking voor een sociale huurwoning en kan geen koopwoning krijgen. Daardoor blijven ze in dure particuliere huurwoningen, met financieel leed en chagrijn tot gevolg, als je elke maand elk dubbeltje moet omdraaien. Het is daarom ontzettend belangrijk dat we mensen perspectief bieden.’
Hoe bied je dat perspectief?
‘Het Nederland zoals we het willen zien in 2040 komt er alleen als je nu samen nadenkt over hoe het eruit zou kunnen zien. Als denktank zeggen we niet: het moet zus of zo. We bieden een perspectief en oplossingsrichtingen voor een menselijker, groener en krachtiger Nederland. Waar gaan we naartoe? Wat voor economie kan de kosten van onze investeringen in de toekomst dragen? En welke scholing en arbeid horen daarbij? Dan kunnen mensen geloven in een toekomst voor het land. En dan kun je zien dat een veranderende bevolkingssamenstelling, inclusief migratie, niet alleen maar een probleem is, maar ook een perspectief kan bieden voor een aantal vraagstukken waar we mee worstelen, zoals personeelstekorten.’
Het vertrouwen in het politieke leiderschap is flink gedaald, liet onderzoek van het SCP onlangs weer zien.
‘Vertrouwen herstel je door empathisch en visionair leiderschap. Dat vertrouwen is cruciaal. Want je kunt niet van mensen verwachten dat ze alle complexe problemen die er spelen zelf helemaal kunnen doorgronden. Daarom moeten mensen kunnen zeggen: Ik snap zelf niet helemaal hoe het zit, maar ik heb wel het vertrouwen dat de mensen die de regie hebben rekening met mij houden bij de veranderingen die we gaan doormaken. En natuurlijk gaan we daar ook fouten bij maken, we kunnen niet alles voorzien. Maar we moeten wel in beweging komen. Schets perspectief.’
Hoe zou dat perspectief eruit kunnen zien?
‘Bijvoorbeeld door te beginnen met de bouw van 3 nieuwe groene steden, wat de denktank onlangs al aan het kabinet Schoof adviseerde in de aanbeveling ‘Van gezondheidszorg naar kwaliteit van leven. We moeten weer grootse dingen doen. En zorg dat mensen in die ontwikkeling gaan geloven. Laten we er met elkaar voor zorgen dat onze kinderen het een beetje beter krijgen. Misschien niet hun materiële welvaart, maar wel hun welzijn in de samenleving als geheel.’
Op 22 mei verschijnt het boek ‘Nederland 2040: een toekomstbeeld‘
