Verwachtingen over
Nederland in 2040

Deze verschuiving gaat over de schaal en het bestuurlijke niveau waarop we beleid maken. Voor veel onderwerpen, denk aan de energietransitie, de eiwittransitie, veiligheid of belastingheffing, wordt Europa steeds belangrijker. Ook in de komende jaren. Nationaal beleid wordt minder belangrijk, ook omdat lokaal en regionaal beleid aan importantie winnen. Lokaal doen wat lokaal kan, blijft ook de komende jaren een belangrijk uitgangspunt.

De steeds hechtere samenwerking op Europees niveau past in de omslag van globalisering met grote wederzijdse afhankelijkheden, naar meer internationaal protectionisme en meer zelfvoorzienendheid in Europa zelf. Deze omslag naar meer protectionisme en zelfvoorzienendheid heeft betrekking op een breed scala aan producten en diensten zoals voedsel, energie, technologie (microchips), defensie, medicatie en grondstoffen. Met oog op onze weerbaarheid en ons adaptatievermogen moet Europa hierin zelf kunnen voorzien, zo is de gedachte. De Oekraïnecrisis maakt deze omslag in het denken extra in het oog springend. Vertrouwen op hechte internationale samenwerking wordt nu gezien als enigszins naïef. De Europese Unie moet, als economische grootmacht, op eigen benen leren staan.

Nederland is in materiële zin, rijker dan ooit. Tegelijkertijd merken we dat ons huidige consumptiepatroon een zware wissel trekt op de aarde. Dit blijft niet zonder gevolgen. Er is een omslag gaande in het waardenpatroon van mensen van materiële waarden naar post-materiële waarden, zo blijkt ook uit de European Value Survey. Jonge mensen kiezen in hun werk eerder voor betekenisgeving en fijne sociale relaties, dan voor een hogere beloning of een duurdere leaseauto. Bedrijven sturen niet meer alleen op financiële waarden en meer op bredere waarden, zoals duurzaamheid of andere maatschappelijke doelen. Overheden werken aan het verbreden van hun doelstellingen. Economische groei is niet langer de heilige graal. We stellen maatschappelijke doelen centraal, waarbij het gaat om brede welvaart.

Emancipatie en het belang hiervan heeft vele vormen. In bedrijven is het steeds vaker dat ‘de werknemers aan zet’ zijn. Dit raakt aan de behoefte aan ‘autonomie’ van mensen en aan de nieuwe, autonomie-ondersteunende manieren van aansturen die hierbij horen. Emancipatie gaat ook over het groeiende maatschappelijk engagement van burgers en groepen jongeren in het bijzonder. Het gaat over de omslag van afwachtende burgers naar actieve en (systeem)kritische burgers en om de roep om mee te mogen beslissen (van top-down naar participatief).

De denktank heeft veel gesproken over de veranderende rol van de overheid. Of het nu gaat om het thema wonen, de zorg, de energietransitie, of het onderwijs, overal klinkt de roep om ‘regie’, vanuit een ‘zorgzame overheid’. Deze roep komt voort uit een breed gedragen wens een einde te maken aan de ‘chaos van het huidige stuurloze systeem’. Het rijk moet in kunnen grijpen als de weerbaarheid van onze samenleving in het geding is. En zal dit de komende jaren ook weer vaker gaan doen. Dit is zowel een wens als een verwachting, meent de denktank.

Een laatste wending die de denktankleden zien, is de opkomende nostalgie. Het gaat hier om een groeiende hang naar het verleden die hoort bij een vergrijzende samenleving. In 2040 is de vergrijzing op zijn piek. We moeten er rekening mee houden dat hierdoor onze mentaliteit verandert. Mensen zullen in 2040 behoudzuchtiger dan nu zijn, en wellicht ook angstiger en meer risico-avers. Deze verwachting past ook bij de trend dat we in toenemende mate geneigd zijn om zaken in termen van veiligheid te zien. Dit laatste is een brede trend, van de rubber tegels in de speeltuinen, tot het eerdergenoemde protectionisme in de internationale politiek.